Browers’in Hindistan trilogiyasının ikinci hissəsi olan “Qırmızı Batıq” romanını oxudum, bu Brouwersin ən məşhur və tanınmış kitablarından biridir. Həm də şübhəsiz ki, onun ən acınacaqlı olan bu, iyrənc özünə nifrət və həyatla dolu dəhşətli bir insanın amansız avtoportretidir və yapon düşərgəsi tərəfindən parçalanmış uşaqlığının ürəkağrıdıcı təsviridir. Məni təkcə bu kitabın məzmunu deyil, xüsusilə də onun inanılmaz dərəcədə ağıllı üslubu və kompozisiyası heyran etdi. Biz artıq trilogiyanın birinci əsərində oxumuşuq ki, Brouwersin anası onun erkən uşaqlığında onun üçün “ən gözəl ana” olub, lakin sonradan ana və oğul bir-birindən tamamilə uzaqlaşıblar. Qırmızı Batıq bu motivi Brouwersin anasının qocalar evində tənha ölümü ilə doğurduğu geri dönüşlər vasitəsilə genişləndirir. Jeroen Browers tərəfindən qorxu və özünə nifrətin çox kəskin təsvirinə uyğun gələn xatirələr: “Bəzən mənim qorxum o qədər güclüdür ki, mənə elə gəlir ki, üzüm palçığa çevrilib və içimə damlayır – narahatlıq hücumundan sonra mən elə bildim. üzümü dəyişmək üçün və mən tanış əksimi tanımıram”. Yaxud: “Artıq gördüm ki, özümdən qovulmuşam: pəncərənin o biri tərəfində, məndən bir metr aralıda, bəlkə də, o biri məni qorxutdu, – hər halda, çılpaq bir oğlan var idi.” Özgələşmə, ekzistensial iztirab və parçalanma ilə dolu iki sitat: hər iki sitatda eqo (şəxsiyyət, mənlik) maye kimi yaşanır, hər iki sitatda güzgü obrazı demək olar ki, tanınmazdır, sonuncu sitatda isə Browersin pəncərədən güzgüdəki əksi, təmiz özlülük. duman içində yox olur. “Özlülük” mənə elə gəlir ki, Sartrın “Etiraf” əsərinə işarədir: reallığın mənasız, iyrənc, formasız yapışqanlığı, bütün mövcud konvensiyalar və anlayışlar yoxa çıxanda yaşanır. Browers güzgüdə özünə baxanda bunu görür. O, özünü belə yaşayır. Ona görə də təəccüblü deyil ki, “Qırmızı batıq” filmində o, niyə belə olduğu və necə olduğu kimi olması ilə maraqlanır. Və anasının ölüm xəbərini ona yükləyən də bu sualdır. Xatirələr bu suala qəti cavab vermir: ilk növbədə heterojen təbiətinə görə, yəni xətti və tam bir tarix təşkil etmədiyinə görə, həm də təsvirolunmaz məzmununa görə. Brauzerlər parçaları əzbərləyir və onları yazır, lakin çox vaxt yazılanları düzgün şərh edə bilmirlər. O, bu xatirələrdən birini belə təsvir edir: “Bu günə kimi xatırladım, indi, nəhayət, yazıb, ayrılmaq niyyəti ilə, sonra yenidən kölgə salmamaqla, bəlkə də, bütün mövcud olanların açılacağı zamanı gözləyirik.”. Başqa sözlə: nə vaxtsa bu sirlər həll oluna bilər, lakin onlar hələ batıq qırmızıda açılmayıb. Ölən anası haqqında isə belə yazır: “O, indi ölsə də, bəlkə onu nə vaxtsa, hardasa, bir növ dumanın içində, bəlkə də yazılarımda taparam”. Yaxud yenə: “Anam olsa da, anam deyildi. O, mənim həyatımda külək kimi idi: bəzən mənə toxunurdu, amma yox idi. Mənə görə, bu o deməkdir ki, o, onu Qırmızı Batıqda da tapmayıb, o, həmişə onun üçün əlçatmaz olub və onu izləyən xatirələr qismən dumanlıdır və buna görə də bu çatışmazlığa dəlalət edir. Həm də, mənim təcrübəmə görə, ondan sonra da onunla onun arasında baş verən yadlaşmanı inandırıcı şəkildə izah edə bilməyəcəyi hissi. Qırmızı Batıqda heç bir şey izah edilmədiyi kimi: mənim təcrübəmə görə, bulmacalar tapmacalar kimi göstərilir və ya daha da böyüdülür, lakin heç vaxt həll olunmur. “Bir gün qeyd edərdim ki, mən orada, papağın altında, o düşərgədə gəzmişəm və orada təsvirə zidd olan, lakin mənim təsvir etməli olduğum şeylər gördüm” deyə Browers yazır. Mənə elə gəlir ki, bu təsvirlərdə təsvirolunmazlıq qorunub saxlanılır və ya hətta vurğulanır: “Qırmızı batıq”dakı hər bir təsvir öz sirri ilə diqqəti çəkir, hər bir xatirə, mənə elə gəlir ki, gizli qalan və tez-tez bir yerdə yoxa çıxan “nəyisə” əhatə edir. Bununla belə, o, trilogiyanın birinci əsərində bir qədər fərqli formada görünən dəhşətli ilkin səhnəni çox erkən ehtiva edir: gənc Browersin internat məktəbinə aparıldığı və anası tərəfindən tamamilə xəyanət edildiyini hiss etdiyi bir səhnə. Kim, əlbəttə ki, o vaxtdan bəri onun “ən gözəl anası” deyil. Bu səhnə belədir: “Mən internat məktəbinə gedəndə anamın əynində həmişə papağın kənarında olan, amma mənə yaxşı baxmaq üçün əyiləndə üzünə düşən örtülü, boz rəngli sombreroya bənzər papaq vardı. – dodaqlardan vida öpüşü qoy – bu “hadisə” bütün həyatım üçün xarakterikdir: biz şlyapanın anamın üzünü örtən toru arxasından öpüşürük. Mənimlə məkrli qadınlıq arasındakı pərdə heç vaxt qalxmadı – analara nifrətim o vaxtdan “həyat duyğu”mu bəzədi. Onu ən çox təəccübləndirən bu ananın onu beş il əvvəl Yapon düşərgəsində qoruyan anadan nə qədər fərqli olmasıdır. Ona görə də tam qəzəblə deyir: “Mən bu ana ilə beş il əvvəlki ana arasındakı fərqi başa düşürəm: BU ana mənə xəyanət edir – niyə onu yapon düşərgəsində döyüb öldürməyiblər?”. Amma mənim təcrübəmə görə, bu qəzəb daha çox iktidarsızlıqla bağlıdır: o, iki ana arasındakı fərqi başa düşür, amma niyə yox; geriyə baxanda bir vaxtlar qayğıkeş anasının indi niyə ona xəyanət etdiyini də anlamır. Heç də belə deyil – bu barədə anlayış və gücsüz qəzəbi, mənim fikrimcə, Browers təəccüblü şəkildə hiss edir. Üstəlik, sirr daha da dərindir və artıq Yapon düşərgəsində başlayır. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı çox gənc Brouwers anası ilə birlikdə internat edildiyi Yapon düşərgəsində. Browersi bu düşərgənin dəhşətləri çox acıdır. Məsələn, sırf registrasiya cümlələrində, emosiyasızlığı ilə oxucunu dəqiqliklə vurur. Duyğusuzluq, bu da Brouwersin uşaqlıqda anlaşılmaz və duyğusuz baxışları ilə əlaqələndirilir. Və ya bəlkə hətta yetkin Brouwers-in hələ də anlaşılmaz və emosional olaraq ikiqat görünüşü ilə. Ancaq eyni zamanda, yalnız Brouwers-in sahib olduğu barok təsvirləri çox təəccüblüdür. Məsələn: “Mən bu düşərgədə, başımın üstündə və ya ətrafımda qanadlarından qan süzülərək havada uçan qırmızı milçəkləri gördüm.” Ölü və ya xəstə düşərgə məhbuslarının yüzlərlə milçəklə qaynayıb-qarışdığı çoxsaylı əvvəl və sonra keçidlərlə tamamlanan görüntü. Yaxud: “Ölüm monumental qan-qırmızı qurbağadır. O, könüllər axını olan geniş çayın sahilində acgözlüklə oturur. Zıpqın kimi dilini çölə atır, sakitcə gövşək atırr, udmazdan əvvəl aralarında xışıltı verir, sonra yenidən zıpkınla nişan alır. Oturduğu yerdə xidmətçilərindən bir çox dublyaj dillərində xırıltılar eşidilir. Onun oturduğu yerdə daha günəş çıxmır, günəş hansısa kainatın mərkəzində həmişə qırmızıdır, əbədi olaraq dumanda. Sonuncu keçid, tez-tez Brouwersdə olduğu kimi, çox yüksək poetik konsentrasiyası, həmçinin bu romanın əvvəlki və sonrakı motivləri ilə zəngin assosiasiyalar dəsti ilə seçilir. Məsələn, “dublyaj edilmiş dillər” Brouwersin alman dilinə dublyaj edilmiş Makbetin yapon filminə uyğunlaşmasını çaşqınlıqla seyr etdiyi əvvəlki keçidi xatırladır. Beləliklə, İkinci Dünya Müharibəsində müttəfiq olan hər iki dövlətin dilləri qeyri-adi şəkildə qarışdı. “Qırmızı” qurbağa düşərgəçilərin “qurbağaları” ilə də assosiasiya yaradır: bəzən onlar saatlarla qurbağa sıçrayışları etməli, “şarlatan” deyə qışqırmalı olurdular ki, bu da bəzən ölüm və ya ağrılı xəsarətlərlə nəticələnirdi. Bu “qurbağa” Brouwers tərəfindən müxtəlif əvvəlki hissələrdə hiyləgərcəsinə xatırlanır və hər cür ehtiyatsızlıq anlarında o, “şarlatan, şarlatan” deyə qışqırır: qurbağa (və qan-qırmızı qurbağa) beyninin kapilyarlarında o qədər dərindir. Güman edirəm ki, qan-qırmızı qurbağa ağcaqanad və milçəklərlə qidalanır: bu da öz növbəsində yuxarıda qeyd olunan milçək motivi ilə assosiasiya yaradır. Yaponiya ilə “Çıxan Günəş ölkəsi” və mərkəzdə qan qırmızı günəş olan ağ olan Yaponiya bayrağı ilə də assosiasiyalar var. Bu da öz növbəsində Brouwers tərəfindən onun bir çox xatirələrində hər şeyi bürüyən dumanla əlaqələndirilir. Duman motivi, bütövlükdə səhnənin poetik qeyri-müəyyənliyi və “qan qırmızısı”nın – və onunla birlikdə ümumi qanın – müxtəlif assosiasiyalarda bizi qarşılaması məni çox təsirləndirdi. Çünki mənim fikrimcə, bütün bunlar Brouwers üçün düşərgə xatirələrinin nə qədər təsvirolunmaz və əlçatmaz olduğunu vurğulayır. O qədər çətin idi ki, o, həm də onları tapmaca kimi göstərmək və beləliklə, onları qeyri-müəyyən assosiativ obrazlarda tutmaq istəyirdi. Bu, Brouwers’in bu təcrübələrin onda qalan izlər haqqında təklifləri ilə gücləndirilir. Bu, həll olunmaz bir tövbədir: körpəlikdə o, bütün dəhşətlərə yalnız açıq gözlə baxırdı, bunun dəhşətini başa düşmürdü, bu barədə heç bir şey hiss etmirdi və tez-tez buna gülürdü və indi hər şeydən sonra acgözlüklə nifrət edir. özündə. o zaman yeyilmiş körpə idi. Ancaq əlavə olaraq, “ən gözəl anası” nın çıxarılması düşərgədə başlayır, çünki o, tamamilə silinir, saxtadır və onunla birlikdə gözəlliyi də məhv olur. “Qeyd: ”Anam ən gözəl ana idi, o an ona sevgim kəsildi. Brewers bildirib. Həm də: “O andan etibarən mən itirdim. Həyatdan iyrənməyim və orada olmamaq istəyim. Bundan sonra bilirəm ki, bundan sonra özümü heç kimə, heç nəyə bağlamadan həmişə tək qalmağa üstünlük verərdim, çünki sevgimin, əziz tutduğum gözəlliyin məhv olmasını, zədələnməsini görmək istəmirəm. O an düşündüm: indi mən başqa ana istəyirəm, çünki bu ana qırılıb – onilliklər sonra düşündüyüm kimi, əziz həyat yoldaşımın bədəninin yaralarının aypara sapı ilə düzəldildiyi masanın arxasında dayanaraq: indi başqa bir qadın istəyirəm. Bəzi oxucular bunu psixoloji izahat kimi qəbul edəcəklər. Belə ki, düşərgə yaralanması, anasının döyülməsi və daha sonra internat məktəbində aldığı travma, Browers-in niyə bu qədər əziyyət çəkməyə başladığını izah edir. Amma mən bu zədələri əsasən Brouwers hələ də mübarizə apardığı (ən azı Qırmızı Batıqda) və izah etməyən, lakin onun çıxılmaz əzablarını dərinləşdirən ağrılı şəkildə həll olunmayan tapmacalar kimi oxudum. Üstəlik, yuxarıdakı keçidlər “Aha!” hissi ilə əlaqəli deyil. və ya özünü qəbul etmək, lakin narahat kabuslar, fantaziyalar və xəyallarla. Məsələn, Browersin dumanlı bir meşədə itdiyi, vəhy gözlədiyi və ortaya çıxdığı fantaziya: heç nə. Yaxud Brouwersin özünü Brouwerin anasını döyən Yapon düşərgəsinin başçısı ilə tam eyniləşdirdiyi bir yuxu, bu ananın keçmişdən olan sevgilisi ilə yenidən birləşməsinə səbəb olur. Yaxud Brouwersin döyülərkən anası ilə eyniləşdiyi başqa bir yuxu. Bəli, düşərgə və onun anası ilə bağlı bütün bu xatirələr yaranan sualdan qaynaqlanırdı: mən kiməm, niyə beləyəm? Ancaq bu sualın heç vaxt cavabı yoxdur: sirr yalnız qəribə yuxularla daha da ağırlaşır və gücləndirilir. Ona görə də mən “Qırmızı Batıq” əsərini bir ədəbi introspeksiya kimi xüsusi vurğulayıram. Bundan əlavə, bir kitabın sözün həqiqi mənasında nə dərəcədə “doğru” və “avtobioqrafik” olduğunu heç vaxt tam başa düşə bilməməyim xüsusilə maraqlıdır. Bəli, baş qəhrəman Jeroen Browers adlanır, o, məşhur yazıçı Jeroen Browers-in əslində yazdığı bir neçə kitabdan bəhs edir və bəli, Jeroen Browers yapon düşərgəsində idi və anası ilə çətin münasibət qurmuşdu. Amma “Qırmızı Batıq”da o da etiraf edir ki, o, tez-tez öz təxəyyülünün köməyi ilə xatirələrini şişirdir və ya təhrif edirdi və bəzi düşərgə təcrübələrini öz təcrübəsindən deyil, digər düşərgələr haqqında kitablardan götürürdü. Bir sözlə, bu kitabın çox hissəsi uydurulmuş və ya yanlış təqdim edilmişdir. Bu səbəbdən bəzi tənqidçilər Browersi yalan danışmaqda günahlandırıb, hətta onu şarlatan adlandırıblar. Bu, onların haqqıdır, bəlkə də haqlıdır. Amma mən fərqli bir şərh təklif edirəm: bəlkə də Brauers öz təcrübələrini və özünü araşdırarkən “normal” avtobioqrafik və psixoloji cavabların qeyri-adekvatlığı ilə üzləşdi və bəlkə də elə buna görə də özgələşdirici obrazlarla dolu bir fantastikaya üstünlük verdi. Yaxud başqa sözlə desək, bir avtobioqraf kimi onu heyrətə gətirən çaşqınlığı göstərmək üçün ona yazıçının alətlərinə – yadlaşdırıcı obrazlara, qeyri-müəyyən assosiasiyalara, qeyri-müəyyən dumanla bitən keçidlərə ehtiyac vardı. Bir oxucu kimi mənim üçün bu daha həyəcanlıdır: öz tərcümeyi-halının sirri ilə məəttəl qalmış yazıçıya çox rəğbət bəslədiyim üçün heyrətə gəlirəm və mənim öz heyrətim daha da artır, çünki bədii ədəbiyyat arasında sərhədlər var. və tərcümeyi-halı bulanıqdır. məni söndür. Buna görə də mən çox vaxt bunların çətin başa düşülən xatirələr, yoxsa başa düşülən yuxular və ya fantaziya şəkillər olduğunu belə bilmirəm. Və məni daha da dərk etmək üçün ki, yuxu və reallıq bəzən Brauersin narahat beynində fərqlənir. Het batmışı çox bəyəndim, indi də qırmızı batıq. Bir sözlə, mən bir növ Brauzerlərə aludə oldum. İndi mən Hindistan trilogiyasının son hissəsini oxumağı səbirsizliklə gözləyirəm: Daşqın, Browers bir müddət öz işinin sonu hesab etdiyi kitab
Çevirdi: Fidan Müşfiq
