Piyadalar yol istifadəçilərinin ən həssas iştirakçılarından biridir. Sürücülərlə müqayisədə onlar fiziki cəhətdən qorunmurlar və onların iştirakı ilə baş verən yol qəzaları çox vaxt faciə ilə nəticələnir – bir qayda olaraq, piyadalar ciddi, o cümlədən həyatla bir araya sığmayan xəsarətlər alırlar. Çox vaxt yol hərəkəti qaydalarını bilməmələri və ya onlara etinasız yanaşması ucbatından qəzaya səbəbkar piyadaların özləri olurlar.
Yol təhlükəsizliyi qlobal sosial, iqtisadi, eyni zamanda inkişaf və sağlamlıq problemidir. Bir çox ölkələrdə avtomobillərin sayının artması səbəbindən mövcud problem tez bir zamanda kəskinləşə bilər. Ona görə də ölüm və xəsarətlərin sayının azaldılması üçün səylərin genişləndirilməsinə ehtiyac duyulur.
Sürücünün və elə piyadanın özünün hansısa məsuliyyətsizliyi və ehtiyatsızlığı ucbatından neçə uşaq valideynsiz qalır, nə qədər valideyn övladını itirir, neçə insanın arzuları ürəyində qalır, sağ qaldığı halda ömürlük şikəst və ya yataq xəstəsi olur. Yol qəzalarının vurduğu ziyan adətən ölkələrin Ümumi Daxili Məhsulunun 1-3 faizini təşkil edir.
Yol hərəkəti mürəkkəb bir prosesdir, lakin onun təhlükəsizliyi hər bir insanın bu və ya digər hərəkətlərindən asılıdır. Piyada olmaq isə çox məsuliyyətli bir işdir. Yol hərəkəti qaydalarına ciddi əməl etmək, küçədə necə davranmaq, yolayrıcını necə keçmək və yol hərəkəti qaydalarını bilmək piyadalar üçün xüsusilə vacibdir.
Piyadalar təkcə yol hərəkəti iştirakçıları deyil. Onlar şəhər əhalisinin ən böyük hissəsidir, ona görə də Avropa ölkələrində yol şəbəkəsinin inkişafını planlaşdırarkən onların maraqları üstünlük təşkil edir.
Evdən işə, məktəbə, instituta gedəndə və geriyə dönəndə biz hamımız istisnasız olaraq piyada rolunu oynayırıq. Eyni zamanda, piyada ən həssas, həm də ən azad yol iştirakçısıdır. Sürücü yollarla məhdudlaşır, sərnişin – onun daşındığı nəqliyyatla, piyada isə “gözü hara baxırsa” oraya gedə bilir. Lakin o, bu azadlıqdan istifadə etməyi bacarmalı, digər hərəkət iştirakçılarına hörmətlə yanaşmalı və yol hərəkəti qaydalarına ciddi riayət etməlidir. Qəza zamanı sürücü avtomobilin metal gövdəsi ilə qoruna bilir, piyada isə belə bir qorunmaya malik deyil. Piyada bunları daim yadda saxlamalıdır və yolun hərəkət hissəsinə daxil olarkən özünü hansı təhlükəyə məruz qoyduğunun fərqində olmalıdır. Axı birinin azadlığı başqasının azadlığının başladığı yerdə bitir.
Asiya İnkişaf Bankı tərəfindən 2001-ci ildə təsis edilmiş Mərkəzi Asiya Regional iqtisadi Əməkdaşlıq (CAREC) Proqramı 11 ölkəni (Əfqanıstan, Azərbaycan, Çin, Gürcüstan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Monqolustan, Pakistan, Tacikistan, Türkmənistan və Özbəkistan) tərəfdaşlıq çərçivəsində özündə birləşdirir.
2015-ci ilin sentyabrında Monqolustanda keçirilən CAREC Proqramının 14-cü Nazirlər Konfransında Mərkəzi Asiya Regional İqtisadi Əməkdaşlıq (CAREC) ölkələri yol təhlükəsizliyinə sadiqlik nümayiş etdirmişdilər.
Bu Təşkilatın bildirdiyinə görə bir sıra CAREC ölkələrində, o cümlədən Azərbaycan (bütün yollarda ölüm hallarının 42%-i), Qırğızıstan (40%), Tacikistan (40%), Monqolustan (29%) və Gürcüstan (27%) da daxil olmaqla, bütün yol iştirakçıları arasında ən böyük ölüm qrupunu piyadalar təşkil edir.
2017–2030-cu illər üçün nəzərdə tutulmuş CAREC Regional Yol Təhlükəsizliyi Strategiyası Mərkəzi Asiya Regional İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatına üzv ölkələr tərəfindən yol hərəkəti təhlükəsizliyi öhdəliklərinin səmərəli icrası üçün nəzərdə tutulmuşdur. Ümumilikdə, bu strategiya CAREC-in yol dəhlizlərində 2010-cu illə müqayisədə 2030-cu ilə qədər ölümlərin sayını 50 faiz azaltmağı – 23.000 insanın həyatını xilas etməyi və 250.000 ciddi xəsarətin qarşısının alacağını hədəfləyir. Hesablamalara görə iqtisadi itkilərin təxmini azalması ildə təxminən 16 milyard dollar təşkil edir.
Yollarda ölüm səviyyəsi müasir elmin yaxından öyrəndiyi sahələrdən biridir. Bir sıra ölkələrdə avtomobil qəzaları nəticəsində ölüm halları əhalinin azalmasının əsas səbəblərindən biri kimi göstərilir. Yol-nəqliyyat hadisələri ilə bağlı ölüm hallarının statistikası Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən aparılır və hər 3-5 ildən bir “Yol hərəkəti təhlükəsizliyinin qlobal vəziyyəti barədə hesabat”dərc edir. Bu hesabatda əhalinin hər 100.000 nəfərinə ildə orta ölüm nisbəti haqqında məlumatlar verilir.
Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına əsasən, hər il yol-nəqliyyat hadisələri nəticəsində dünyada təqribən 1 milyon 250 min insan həyatını itirir. Bu, orta hesabla hər 30 saniyədə bir insan ölümü deməkdir. Tərəfinizdən bu məqalə oxunarkən dünyanın hansısa ölkəsində artıq 2 nəfər həlak oldu, üçüncünü isə həkimlər briqadası xilas edə bilmədilər. Bu təşkilatın 2013-cü ilə olan məlumatına görə 15–29 yaşlı insanların ölüm səbəbləri arasında yol-nəqliyyat hadisələri səkkizinci yeri tutur. Təcili tədbirlər görülməsə, 2030-cu ilə qədər yol-nəqliyyat hadisələrinin ölüm hallarının beşinci səbəbi olacağı proqnozlaşdırılır. Yol-nəqliyyat hadisələri dünya iqtisadiyyatına ildə orta hesabla 500 milyard ABŞ dolları məbləğində zərər vurur.
Bu Təşkilatın məlumatına görə, bütün dünyada yol qəzaları nəticəsində hər gün 3 mindən çox insan həyatını itirir, 100 minə yaxını yaralanır, ciddi xəsarətlər alırlar. Hər il 20 milyondan 50 milyona qədər insan yol qəzalarında müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri alır. Qeyd etdiyimiz kimi, hər il 1,25 milyondan çox insan yol qəzalarında həyatlarını itirirlər ki, bunlardan 186.300 nəfəri, gündəlik 500 nəfərdən çox, 18 yaşına qədər uşaqlardır. Bu rəqəm 2007-ci ildən bəri demək olar ki, dəyişməz qalır. Bu təşkilatın 2018-ci il üzrə Dünya Yol Təhlükəsizliyi Hesabatında yol-nəqliyyat hadisələri zamanı alınan xəsarətlər 5-29 yaşlı uşaq və gənclər arasında ölüm hallarının əsas səbəbi kimi göstərilmişdir. Təqribən hər 24 saniyədən bir avtonəqliyyat qəzasında bir uşaq həyatla vidalaşmalı olur.
Hesabatda o cümlədən qəzaların və ölüm hallarının azalmasında avtomobil yollarının keyfiyyəti də mühüm amil kimi göstərilib. Qeyd olunub ki, yol-nəqliyyat qəzalarında ölənlərin 26 faizi piyadalar və velosipedçilərdir.
Ünundünya Səhiyyə Təşkilatının hesabatında göstərilir ki, dünyada orta hesabla hər 100 min nəfərə 17,5 qurban düşür. Ən az ölümlə nəticələnən qəzalar Avropada baş verir – hər 100 min nəfərə 9 qurban. Amerika regionu həm Cənubi, həm də Şimali Amerikanı əhatə edən bu göstəricidə ikinci (100 min nəfərə təxminən 16 qurban) olub. Cənub-Şərqi Asiya 17 qurbanla üçüncü yerdədir. Afrika yol ölümlərinin ən çox olduğu bölgəyə çevrilib. Yol-nəqliyyat qəzaları nəticəsində ən çox ölüm halları bu ölkədə (100 min nəfərə 26,6 hadisə) qeydə alınıb. Ən təhlükəsiz ölkələr İsveç və Böyük Britaniya hesab edilir. Bu ölkələrdə hər 100 min nəfərə müvafiq olaraq 2,8 və 2,9 ölüm hadisəsi düşmüşdür. 2019-cu ilin statistikasına görə əhalisi 5,7 milyon olan Sinqapurun payına hər 100 min nəfərə 2,1 qurban düşüb.
2016-cı ilin məlumatına görə Çin Xalq Respublikasında hər 100 min nəfərə 18,2 (60 faizi piyadalardır), Tacikistanda 18,1 (40 faizi piyadalardır), Qazaxıstanda 17,6 (30 faizi piyadalardır), Monqolustanda və Qırğızıstanda 15,4, Gürcüstanda 15,3, Əfqanıstanda 15,1, Türkmənistanda 14,5, Pakistanfa 14,3, Özbəkistanda 11,5, Azərbaycanda isə hər 100 min nəfərə 8,7 qurban düşmüşdür.
Ünundünya Səhiyyə Təşkilatının 2018-ci il hesabatında göstərilmişdir ki, Asiyanın Cənub-Şərq hissəsində Taylandın yolları ən təhlükəli, ölümsaçan yollar hesab edilir. Bu ölkədə hər 100.000 nəfərə 32,7 insan tələfatı düşür.
Yol hərəkəti təhlükəsizliyi Taylandın 20 illik milli inkişaf strategiyasında prioritet təşkil edir. Bu sahədə hədəf 2027-ci ilə qədər əhalinin hər 100 min nəfərinə 12 ölüm səviyyəsinə çatmaq və 2050-ci ilə qədər isə keçən əsrin sonunda İsveçdə hazırlanmış beynəlxalq “Vision Zero” proqramının məqsədlərinə nail olmaqdır.
1997-ci ildə İsveç parlamenti “Vision Zero” adlı yeni yol təhlükəsizliyi konsepsiyasını qəbul etdi. “Zero” o deməkdir ki, İsveç yollarında heç kim ölməyəcək və ya ciddi xəsarət almayacaq. Əvvəlcə bu konsepsiya sadəlövh və qeyri-mümkün hesab edilirdi, lakin 2016-cı ildə İsveç yollarında hər 100 min nəfərə 2,8 nəfər insan tələfatı düşürdü.
“Vision Zero”da əsas ideya belə idi: “Hər bir halda insan da səhv edə bilər, yol hərəkəti sistemi özü təhlükəsiz olmalıdır”. O elə olmalıdır ki, axmaq olsan da belə, onun çərçivəsində (“Vision Zero” nəzərdə tutulur) ölmək mümkün olmasın.
ABŞ-ın Milli Avtomobil Yolları Hərəkəti Təhlükəsizliyi Administrasiyasının məlumatına əsasən bu ölkədə 2022-ci ildə yol qəzalarında 42.795 nəfər ölüb ki, bu da hər 100.000 nəfərə 12 ölüm deməkdir. Ekspertlərin hesablamalarına görə hər gün ABŞ-da 20 piyada yol qəzalarında həyatla vidalaşmalı olur.
Florida ştatında piyadaların yol qəzasına düşmə riski çox yüksəkdir. Məsələn, 2020-ci ildə ştatda piyadaların vurulması ilə bağlı 8099 qəza baş verib. Bunlardan 700-ü ölümcül olub.
Təkcə Mayami-Deyd qraflığında 82-si ölümlə nəticələnən 1200-ə yaxın piyada qəzası baş verib. Bu, o deməkdir ki, Floridada baş verən bütün piyada qəzalarının təxminən 15 faizi Mayami şəhərinin payına düşür.
Səbəblərdən biri avtomobil yollarında sürət həddinin yüksək olmasıdır. Hazırda ABŞ-ın bir çox şəhərləri avtomobillərin sürət həddini məhdudlaşdırır ki, bu da piyada ölümlərinin azaldılmasına kömək edə bilir. Digər səbəb smartfonların nəzarətsiz istifadəsidir. Belə ki, piyadalar yolu keçərkən smartfondan istifadə etməklə hərəkətdə olan nəqliyyat vasitələrinə nümayişkəranə saymazlıq edirlər, işıqforun qadağanedici siqnalına məhəl qoymurlar, nəticədə yaxşı halda müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri alırlar. Bu, həm piyadalara, həm də sürücülərə aiddir.
İyirmi beş ştat piyada ölümlərinin artdığını bildirmişdir. Ölüm hallarının təxminən yarısı Arizona, Kaliforniya, Florida, Corciya və Texas kimi ştatların payına düşür. Bununla belə, 20-yə yaxın ştat bu göstəricinin azaldığını bildirir. Son illərdə əhalisinin sayı təxminən 8,3 milyon olan Nyu-York kimi böyük şəhər piyadaların təhlükəsizliyində mühüm irəliləyişlər əldə etmişdir.
İtaliyada 2021-ci ildə hər 32 saatdan bir piyadaların iştirakı ilə qəzalar baş verirdi. Bu barədə Yol Polisinin Dostları və Köməkçiləri Assosiasiyasının (Asaps) məlumatında deyilir.
Qeyd olunur ki, 2021-ci ildə 271 nəfər belə yol qəzalarının qurbanı olub. Bir il əvvəl, ölkədə COVID-19 pandemiyası səbəbindən bir neçə ay lokdaun rejimində, piyada ölümlərinin sayı 240 olmuşdur
Eyni zamanda, Asaps aydınlaşdırır ki, yalnız belə qəzalar zamanı baş verən ölümlər nəzərə alınıb, bir müddət sonra xəstəxanalarda baş verən ölümlər isə nəzərə alınmayıb. 2021-ci ildə 1011 piyadanın vurulması faktı qeydə alınıb.
Azərbaycandan və digər postsovet ölkələrindən fərqli olaraq əksər Avropa ölkələrində avtomobil qəzasından sonra 30 gün ərzində ölənlər də qəza yerində ölmüş sayılırlar. Lakin Slovakiyada qəzadan sonra 1 gün ərzində, Moldovada 1 il ərzində, Portuqaliyada və Albaniyada isə qəza yerində ölənlər ölmüş sayılırlar.
Hesabatda həmçinin qeyd olunur ki, 2021-ci ildə piyadaların vurulması hallarının 50 faizi 65 yaşdan yuxarı insanların payına düşür. 12 yol-nəqliyyat hadisəsi sərxoş vəziyyətdə sürücülər tərəfindən törədilib, narkotik vasitədən istifadə edəndaha 5 sürücü tutulub. Piyada ölümlərinin təxminən 20 faizi mobil telefondan istifadə səbəbindən sürücünün diqqətsizliyi nəticəsində baş verib. 49 sürücü zərərçəkənlərə yardım göstərmədən hadisə yerindən qaçıb. İtaliyada onları adətən “yol quldurları” adlandırırlar. Rəsmi məlumatına görə, polis belə sürücülərin 75 faizini müəyyən edə bilir.
(ardı var)
Eldar Əsgərov (Şəkibəyov),
hüquqşünas, Dövlət qulluğunun baş müşaviri
